معرفي نمايه ها و فهرست مندرجات روزنامه هاي دوره قاجار

حسين قاسمي

چكيده

امروزه به علت كثرت نشريات ادواري منتشر شده در سطح جهان، نياز به نمايه و نمايه سازي مطبوعات بويژه به شكل الكترونيكي بيش از پيش احساس مي شود و نمايه كردن مطبوعات از گذشته هاي دور و همزمان با پديد آمدن و گسترش اوليه نشريات ادواري مطرح بوده است. روزنامه هاي دوره قاجار نيز در ميان مطبوعات دوره هاي مختلف ايران از حيث سنديت و قدمت براي تحقيق در امور فوق از اهميت ويژه اي برخوردارند و همين امر پژوهشگران تاريخ مطبوعات ايران و مراكز فرهنگي مختلف ( از جمله كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، دانشگاه تهران و...) را بر آن داشت تا به جمع آوري و تكميل دوره ها و شماره هاي مختلف و ناياب روزنامه هاي دوره قاجار، به چاپ مجدد آنها دست يازند. اين مهم گذشته از حفظ ميراث مكتوب و تاريخ اين مرز و بوم، منابع مذكور را براي جامعه پژوهشگران و تاريخ پژوهان دسترس پذير تر از گذشته مي نمايد. در اين مقاله سعي شده است كه پس از بيان اهميت و جايگاه نمايه هاي مطبوعات و انواع آن،نمايه ها و فهرست مندرجات روزنامه هاي دوره قاجار منتشر شده در ايران معرفي و مورد بررسي قرار بگيرند.

كليدواژه هاي موضوعي: نمايه سازي؛ نمايه؛ فهرست مندرجات؛ روزنامه هاي دوره قاجار

مقدمه

در مقدمه نخست به تعريف علمي واژه هاي تخصصي مطرح شده در اين نوشته مي پردازيم:

نمايه از واژه پهلوي پهرست، كه معرب فهرست است آمده و وسيله اي است براي راهنمايي شخص به اطلاعات مورد نيازش. براي نمايه تعاريف مختلفي با مضمونهاي يكسان وجود دارد كه به ذكر يكي از آنها بسنده مي شود: نمايه، «فهرستي از اصطلاحات كه به روشي قابل فهم و واضح مرتب شده و محلي را كه اصطلاحات در آن وجود دارند نشان مي دهد».(گيلوري، 1379: ص 18 )

نمايه سازي: «نمايه سازي را ثبت و ضبط محتوي اطلاعاتي مدارك با استفاده از كليه روشها و دستورالعملها به منظور سازمان دادن به اطلاعات و به قصد سهولت در بازيابي،گويند». ( ميرزاده، 1352: ص 17 ).

فهرست مندرجات : سياهه عناوين، مطالب و موضوعات مختلف يك نشريه همراه با شماره صفحه مربوط به آن، فهرست مندرجات ناميده مي شود.

روزنامه : در فرهنگ اصطلاحات روزنامه نگاري فارسي روزنامه را « نشريه اي » تعريف كرده اند كه براي روشن ساختن افكار مردم در زمينه هاي مختلف اجتماعي، سياسي، علمي، فني و ادبي وترقي دادن سطح معلومات عامه ونشر اخبار واطلاعات ومطالب عام المنفعه و انتقاد و صلاح انديشي در امور عمومي به طور منظم ودر ساعت معين طبع ونشر گردد. ايرج افشار در باره نشرياتي كه روزنامه جزئي از نام آنهاست، مانند روزنامه مرآت السفر ومشكوه الحضر ونظاير آن نوشته است «اطلاق نام روزنامه بر اين نشريه ها از آن باب است كه در ادبيات كهن ايران ونيز در عهد ناصري كلمه روزنامه را براي ضبط وقايع واتفاقاتي كه روزانه پيش مي آمده به كار گرفته اندودر مقابل كلمه News Paper انگليسي به هنگامي كه ايرانيان به انتشار روزنامه در اروپا آشنا شده بودندلفظ «كاغذ اخبار»را مرسوم ساخته بودند .پس از آن آرم «كاغذ اخبار» جاي خود را به روزنامه داد ».(روزنامه هاي مرآن السفر و اردوي همايون : ص 107 ، 112).

روزنامه هاي دوره قاجار: به نشرياتي كه در فاصله زماني سالهاي 1252 تا 1344 قمري برابر با 1215 تا 1304 شمسي، در ايران و خارج از ايران، به زبان فارسي و غير فارسي و بافاصله انتشارهاي مختلف (روزانه، هفتگي و ماهانه)منتشر شده است ، اطلاق مي شود.

اهميت و جايگاه نمايه در مطبوعات

امروزه به علت كثرت نشريات ادواري منتشر شده در سطح جهان، نياز به نمايه و نمايه سازي مطبوعات بويژه به شكل الكترونيكي بيش از پيش احساس مي شود و نمايه كردن مطبوعات از گذشته هاي دور و همزمان با پديد آمدن و گسترش اوليه نشريات ادواري مطرح بوده است. از جمله اولين نمايه ها نشريه gentleman s magazin است كه در سال1821 ميلادي در دو جلد قطور براي سال هاي 1818-1817 منتشر شد (10: ص20-32) و جالب است كه در ايران اولين فعاليت مطبوعاتي در اين زمينه ، براي تهيه «فهرست مندرجات» ، مربوط به روزنامه ايران(محرم 1288 قمري برابر با 1871 ميلادي) است كه از شماره 99 تا آخرين شماره ادامه داشته است؛ دست اندركاران هدف خود از اين كار را در آن شماره ذيل«اعلان دارالطباعه» چنين نوشته اند : « چون روزنامجات ايران را ارباب ذوق و كمال جمع آوري نموده كتاب مي نمايند و در مواقع ضرورت نظر به اعتماد صحت اخبار آن رجوع مي فرمايند محض اينكه در استرجاع سهولتي براي ايشان باشد بعد از اين در آخر هر روزنامه فهرست اخبار مندرجۀ در آن روزنامه بر سبيل اجمال نموده خواهد شد كه در مقام ضرورت چندان تعطيل اوقات لازم نيفتد». ( قاسمي، 1380: ص 1385-1386).

به طور كلي نمايه سازي يكي از مباحث تخصصي مدرك شناسي است اما كاربرد نمايه چنان عموميت دارد كه هر كسي با كتاب و مطبوعات و آرشيو سر و كار دارد بايد اطلاعاتي از نمايه و نمايه سازي داشته باشد.«نمايه نقش بسيار مهمي در بازيابي اطلاعات داشته و مي تواند بازدهي آموزشي را تا حد وسيعي افزايش دهد. نمايه سازي مي تواند امكانات فوق العاده براي پژوهشهاي علمي و اجتماعي را فراهم سازد، همچنين مي تواند بازدهي طرحهاي توسعه اقتصادي و فرهنگي را افزايش دهد. اصولا پيشبرد اغلب امور آموزشي، اقتصادي و فرهنگي بدون نمايه سازي روشمند غير ممكن است. با استفاده از يك آرشيو ملي كامل مي توان جلوي هزينه هاي طرحهايي را كه براي چندمين بار تكرار مي شوند ،گرفت و از طرحهاي گذشته و اجرا شده با استفاده از نمايه، بارها و بارها استفاده كرد». (محمدي فر، 1381: ص 12)

قابل ذكر است كه امروزه كاربرد نمايه و نمايه سازي بسيار متنوع و گسترده شده است بدانگونه كه پايگاههاي موتورهاي جستجو در اينترنت نيز از اصول و روشهاي نمايه سازي براي سازماندهي اين شبكه استفاده مي كنند و فراتر از آن مطرح بودن مباحث «نمايه هاي استنادي» از قبيل پژوهشگر گوگلو اسكوپوسمي باشد. نمايه سازي به عنوان حركتي در عرصه توليد علم ، راه پيشرفت و توسعه علمي را در سراسر جهان فراهم ساخته و دانشگاههاي جهان با استفاده از ابزارهاي مطرح فوق روند توليد علم خود را بهينه و هدفمند ساخته اند.

انواع نمايه ها در مطبوعات

نمايه نام اشخاص و سازمان ها: سياهه اي است كه در آن نام مؤلفان، مترجمان و يا سازمانها به ترتيب الفبايي مرتب شده و روبروي هر اسم شماره بازيابي مدرك مربوطه وجود دارد.

نمايه موضوع: سياهه اي است كه در آن موضوعات مختلف مقالات الفبايي شده و جلوي هر موضوع شماره بازيابي آن نوشته شده است.

نمايه عنوان مقالات: سياهه اي است كه در آن عناوين مقالات به صورت الفبايي مرتب شده و شماره بازيابي مقاله در برابر عنوان آن قرار مي گيرد.

نمايه نام نشريات: سياهه اي است كه در آن عناوين نشريات بصورت الفبايي مرتب شده و شماره بازيابي مقالات مربوط به آن نشريه در جلوي نام هر نشريه مي آيد.

نمايه زبان: سياهه اي است كه در آن زبانهاي مختلف نشريات به صورت الفبايي مرتب شده است و در زير هر زبان، نشريات آن زبان به صورت الفبايي همراه با شماره بازيابي مقالات مربوطه مي آيد.

نمايه سال انتشار: سياهه اي است كه سالهاي انتشار نشريات را از كوچكترين سال به بزرگترين سال آورده و در زير هر كدام ، نشريات مربوط به آن سال را به صورت الفبايي ، همراه با شماره بازيابي مقالات مربوطه آورده است.

نمايه محل انتشار: سياهه اي است كه در آن محل انتشار نشريات مختلف به صورت الفبايي مرتب شده و در زير هر مكان، نشريات منتشر شده در آن محل به صورت الفبايي ، با ذكر شماره بازيابي آن مقاله آمده است.

نمايه تصاوير: سياهه اي است كه شماره هاي بازيابي مربوط به هر تصوير در جلوي نام آن تصوير يا مكان ارائه مي گردد.

نمايه عام(نمايه فرهنگي) : نمايه اي است كه در آن تمام انواع فوق يا چند مورد از آنها را به صورت درهمكرد در يك سياهه به صورت الفبايي ارائه مي كند.

پژوهشگر مطبوعات با داشتن هر يك از گزينه هاي معرفي كننده يك مقاله (عنوان، مولف، موضوع و...) به سرعت و سهولت مي تواند به مقاله مورد نظر دست يابد. مثلا اگر نام نويسنده يك مقاله را بداند، با استفاده از«نمايه مؤلف» مي تواند به مكاني كه مقاله آن مؤلف قرار دارد دسترسي پيدا كند و به همين ترتيب با داشتن موضوع يا عنوان يك مقاله و با استفاده از نمايه هاي مربوطه مي تواند در كمترين زمان به هدف خود- يعني دسترسي به اصل مقاله- نائل شود.

اهميت روزنامه هاي دوره قاجار

امروزه نشريات ادواري همانند ساير اسناد رسمي از جمله منابع مهم تحقيق بشمار مي روند و از نظر وقوف بر مسائل گذشته جهان، منبع عمده اي براي تحقيق در تاريخ اجتماعي، سياسي، فرهنگي، هنري و خبري ملتها محسوب مي شوند. مطبوعات با داشتن سابقه اي طولاني در انتشار (از 1252قمري با انتشار نخستين نشريه ادواري تا امروز) از جايگاه ويژه اي در اين زمينه برخوردار است. با مطالعه و بررسي روند انتشار يك نشريه در گذشته مثلا در دوره قاجار مي توان تصويري نسبتا گويا از نگرش ناظر بر جريان ها، حوادث و تحولات آن دوره بدست آورد.

روزنامه هاي دوره قاجار در ميان مطبوعات دوره هاي مختلف ايران از حيث سنديت و قدمت براي تحقيق در امور فوق از اهميت ويژه اي برخوردارند و همين امر پژوهشگران تاريخ مطبوعات ايران (از جمله آقاي ايرج افشار، سيد فريد قاسمي و...) و مراكز فرهنگي مختلف ( از جمله كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، دانشگاه تهران و...) را بر آن داشت تا به جمع آوري و تكميل دوره ها و شماره هاي مختلف و ناياب روزنامه هاي دوره قاجار، به چاپ مجدد آنها دست يازند. اين مهم گذشته از حفظ ميراث مكتوب و تاريخ اين مرز و بوم، منابع مذكور را براي جامعه پژوهشگران و تاريخ پژوهان دسترس پذير تر از گذشته مي نمايد.

از ويژگيهاي نسخه هاي تجديد چاپ شده اين دوره تاريخي، گنجاندن مقدمه اي جامع و كامل در ابتدا و همچنين نمايه هاي مختلفي در انتهاي اين منابع مي باشد كه از ويژگيهاي بارز اين نوع روزنامه هاست. ضمنا ياد آور مي شود كه تعداد معدودي از اين دست روزنامه ها، نمايه و فهرست جامع و كاملي ارائه نكرده اند. اميد كه عزيزان دست اندركار تجديد چاپ اين منابع نيز به اهميت نمايه و فهرست مندرجات كه تسهيل كننده كارهاي تحقيقي و پژوهشي است پي برده و در چاپهاي مجدد بعدي آنها را در اين منابع بگنجانند. هرچند بر اصحاب فن پوشيده نيست كه تهيه نمايه و حتي فهرست مندرجات ، خصوصا نشريات دوره قاجار ، با آن ادبيات منحصر به فرد كاري بس مشكل و عظيم است.

معرفي نمايه ها و فهرست مندرجات منتشر شده روزنامه هاي دوره قاجار

«روزنامه وقايع اتفاقيه» از شماره 1 تا 471 (ربيع الثاني1267 تا محرم1277).«نخستين نشريه فارسي زبان چاپ ايران در عهد ناصرالدين شاه «روزنامه» اي با نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران است . اين نشريه از شماره دوم به روزنامه وقايع اتفاقيه تغيير نام داد و شماره 471 آن «وقايع» نام گرفت... و از شماره 1 تا 41 در عهد صدارت ميرزا تقي خان اميركبير و از شماره 42 به بعد در دوره اعتماد الدوله انتشار يافته است » ( روزنامه هاي مرآت السفر و اردوي همايون : ص 1171 و 1190 ) اين روزنامه توسط كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران با همكاري مركز مطالعات و تحقيقات رسانه ها در سال1373 تجديد چاپ و انتشار يافته است. و روش تنظيم نمايه آن به صورت موضوعي، جاي ها و كسان است كه شامل117 صفحه مي باشد.

«روزنامه دولت عليه ايران» و « روزنامه دولتي» به مديريت ميرزا ابوالحسن خان نقاشباشي(صنيع الملك) از شماره472 تا 592(صفر 1277 تا ربيع الثاني1283) و از شماره593 تا 638 با عنوان«روزنامه دولتي» و از شماره 639 تا 650(1286 تا 1287ق) دوباره به «روزنامه دولت عليه ايران» تغيير نام داد. لازم به ذكر است كه اين روزنامه ادامه روزنامه وقايع اتفاقيه بوده است (شماره هاي پياپي اين نشريه از 472 شروع شده است). بازچاپ آن شامل 96 صفحه نمايه عام و نمايه تصاويرمي باشد كه توسط كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران در سال 1377 منتشر شده است.

«روزنامه ايران» : به مديريت محمد حسن خان اعتماد السلطنه و برادرزاده اش محمد باقراديب الملك(بعدها اعتماد السلطنه) از شماره1 تا 1032 (محرم1288 تا پايان سال 1320ق). «سال نخست انتشار ايران مصادف با انتصاب حاجي ميرزا حسين خان سپهسالارقزويني « مشيرالدوله » به صدارت بود ». ( روزنامه هاي مرآت السفر و اردوي همايون : ص 1393 ) نگارنده «سرگذشت مطبوعات ايران» ذكر چهار نكته را درباره نشريه ايران ضروري مي داند، كه در خور اين وجيزه بيان مي شود :

«يكي اين كه مدير مبتكر نشريه ايران دوره هايي از اين نشريه را صحافي مي كرده تا مجلد آن براي استفاده آيندگان باقي بماند.

دوم اينكه گرداننده اين نشريه همه ساله در دهه اول محرم به احترام حضرت سيد الشهدا عليه آلاف التحيه والثناء روزنامه را تعطيل مي كرده است .

سومين نكته آنكه افزون بر نشان شير و خورشيد و شمشير كه در سرلوحه شماره هاي آغازين ايران آمده، تصاوير مختلف ديگري همراه آن نشان با اندك تغييراتي تكرار شده است.

چهارمين نكته فوق العاده ها و ضميمه هاي ايران است كه با آن منتشر مي شده است».( روزنامه هاي مرآت السفر و اردوي همايون : ص1424- 1427 )

روش تنظيم نمايه اين روزنامه به صورت درهمكرد(نمايه فرهنگي يا عام)و شامل 448 صفحه مي باشد.

«روزنامه ايران سلطاني و ايران» به مديريت ميرزا محمد نديم باشي و محمد باقر اعتماد السلطنه، در طي شش سال 134 شماره (محرم1321 تا 1326ق) منتشر شد. شماره 15 سال سوم روزنامه ايران سلطاني در تاريخ 9 شعبان 1323ق آخرين شماره از نشريه نامبرده است و از شماره 16 عنوان روزنامه به « ايران».تغيير يافته و به جاي نديم باشي در پايان هر شماره نام محمد باقراعتماد السلطنه آمده است. و حاوي اخباري بود كه از طرف دولت، مسئولين روزنامه مجاز به انتشار آن بودند. « شماره 18 مربوط به سال ششم ( 27 ربيع الاول 1326 ) روزنامه ايران نيز ظاهرا آخرين شماره اين روزنامه است كه منتشر شده و پس از آن به دليل به توپ بسته شدن مجلس و.... به همراه ديگر نشريات توقيف شد.» (روزنامه ايران سلطاني و ايران : ص12- 18 ) اين روزنامه نيز توسط كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران در سال 1380تجديد چاپ و منتتشر شدو چاپ افست آن شامل 100 صفحه نمايه عام است.

«روزنامه شرف» به مديريت محمد حسن خان فرزند حاجب الدوله، كه به اعتماد السلطنه وسپس صنيع الدوله ملقب گرديد اين نشريه از شماره 1 تا 87 (1300 تا 1309ق) منتشر شد و در هر شماره تصوير يكي از بزرگان مملكت با مختصر شرح حالي از او طبع گرديده است؛ نقاشيهاي اين منبع از ميرزا ابو تراب غفاري و ميرزا موسي و خطاطي آن از ميرزا محمد كلهر و ميرزا زين العابدين ملك الخطاطين مي باشد و توسط انتشارات فرهنگسرا در سال1363 تجديد چاپ شده است و شامل 5 صفحه نمايه عام مي باشد.

«روزنامه شرافت» زير نظر محمد باقر اعتماد السلطنه از شماره 1 تا 66 (1314 تا 1321 ق)، شامل فهرست تصاوير رجال ايران ، فهرست تصاوير رجال غير ايراني و فهرست تصاوير اماكن متفرقه با نقاشي ميرزا مهدي مصور الملك و خط ميرزا زين العابدين ملك الخطاطين.«پس از چهار سال تعطيلي روزنامه شرف به شرافت تغيير نام داد و با همان سبك و سياق منتشر شد. كه از لحاظ تصاير قلمي كمال اهميت را دارد».( صدرهاشمي، 1364 : ج3 ص58) اين روزنامه همراه روزنامه شرف توسط انتشارات يساولي در سال1363 تجديد چاپ شده است. و شامل 7 صفحه نمايه عام مي باشد.

«روزنامه ملت سنيه ايران و روزنامه ملتي» به مديريت و سردبيري عليقلي ميرزا اعتماد السلطنه از شماره 1 تا 34 (محرم1283 تا جمادي الاخر1287)، به مدت پنج سال در دارالطباعه دولتي مدرسه مباركه دارالفنون منتشر شد. سه شماره اول اين نشريه با عنوان روزنامه ملت سنيه ايران ، و سي و سه شماره آن(9 جمادي الاخر1283 تا 20 جمادي الاخر 1287) با عنوان روزنامه ملتي انتشار يافته اند. درباره انگيزه انتشار اين روزنامه در كتاب «سرگذشت مطبوعات ايران» نظرات مختلفي ارائه شده كه به ذكر يك نمونه از آنها بسنده مي شود : « جهانگير صلح جو آورده است : علت انتشار اين روزنامه اين بود كه در روزنامه هاي دولتي فقط صاحب منصبان و درباريان مي توانستند مقالاتي بنويسند ولي به دستور ناصرالدين شاه اين روزنامه منتشر گرديد تا تمام افراد ملت بتوانند در نگارش آن سهيم باشند. ودر حقيقت روزنامه ملتي آئينه افكار ملت باشد و اين، اولين مرتبه اي است كه در تاريخ مطبوعات ايرا ن از روي ميل ورغبت شاهان قاجار به روزنامه اي، آزادي نسبي داده اند».(فرايدي، 1351: ص1318) انتشار مجدد اين نشريه توسط مركز گسترش آموزش رسانه ها در سال 1374 انجام شده است و شامل6 صفحهفهرست مندرجات و نمايه مي باشد.

«روزنامه تربيت» (نخستين روزنامه غير دولتي ايران) به صاحب امتيازي و مديريت محمد حسين فروغي اصفهاني(ذكاء الملك) از سال 1 تا 9 شماره 1 تا 434 ( رجب 1314 تا محرم1325) به صورت هفتگي و روزانه در بيش از 25 شهر داخل و خارج از جمله برلن(سرپرستي نشريه تربيت در اروپا)، بادكوبه، تمام روسيه، قم، كردستان و... توزيع مي شده است. چاپ مجدد اين نشريه شامل 245 صفحه نمايه عام و 45 صفحه فهرست مندرجات مي باشد و توسط كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران در سال 1376-1377 با مقدمه سيد فريد قاسمي در تهران منتشر شده است.

«روزنامه كاوه» : موسس و مدير آن سيد حسن تقي زاده بوده است و در شهر برلين در چاپخانه كاوياني كه توسط ميرزا عبدالشكور و ايرانيان مقيم برلين تاسيس شده بود ، منتشر مي شد. سال 1-4 شماره 1- 35 (ربيع الاول 1334 تا جمادي الاول 1338 ) مربوط به دوره قديم روزنامه كاوه و دوره جديد آن سال 1 شماره 36 تا 47 و سال 2 شماره 1 تا 12 (جمادي الثاني 1338 تا شعبان 1340). اين روزنامه با مقدمه و به كوشش آقاي ايرج افشار توسط چاپخانۀ بيست و پنجم شهريور در سال 1356 تجديد چاپ شده است و شامل 10 صفحه فهرست مندرجات مي باشد.

«روزنامه دانش » : اولين نشريه اختصاصي زنان است كه به مديريت و صاحب امتيازي خانم كحال به صورت هفتگي از 10 رمضان 1328 تا 27 رجب 1329 در30 شماره 8 صفحه اي انتشار مي يافت اما متأسفانه از اين نشريه تنها 6 شماره بدست آمده و به صورت افست تجديد چاپ شده است . اين روزنامه در زير عنوان «دانش» خود را اينگونه معرفي مي كند: « روزنامه اي است اخلاقي . علم خانه داري . بچه داري. شوهر داري . مفيد بحال دختران و نسوان و بكلي از پلتيك و سياست مملكتي سخن نمي راند»(شكوفه به انضمام دانش : ص 283). افست اين روزنامه شامل 2 صفحه فهرست مندرجات و 12 صفحه نمايه عام مي باشد كه توسط كتابخانه ملي در سال 77 در تهران منتشر شده است.

«روزنامه شكوفه» : دومين نشريه اختصاصي زنان است كه به مديريت و سردبيري مريم عميد سمناني ( مزين السلطنه، موسسه مدرسه دخترانه دارالعلم و صنايع مزينيه) از ذي الحجه 1330تا ذي القعده 1334 به مدت چهار سال شامل 70 شماره در تهران منتشر شد. محور عمده مطالب روزنامه را مسائل خانواده تشكيل مي دهد «و از مقولات اصلي مورد علاقه خانم مزين السلطنه تأكيد بر لزوم تربيت و تعليم «دوشيزگان» بود به عنوان همسر و مادران آينده كه ايشان خود متقبل تربيت فرزندان و تأثيرگذار در رفتار مردان خواهند بود ».( شكوفه به انضمام دانش : مقدمه،ص چهار) افست اين روزنامه شامل 11 صفحه فهرست مندرجات و 12 صفحه نمايه عام مي باشد كه توسط كتابخانه ملي در سال 77 در تهران منتشر شده است.

«مرآت السفر و مشكوه الحضر» : دو شماره نخست اين نشريه با عنوان «مرآت السفر» و يازده شماره ديگر آن «مرآت السفر و مشكوه الحضر» نام دارد. « نخستين شماره اين روزنامه در اول ربيع الاول 1288 در سلطنت آباد تهران و سيزدهمين شماره آن در جمادي الاولي 1288 در همانجا انتشار يافت ، يازده شماره ديگر اين نشريه – از شماره دوم تا دوازدهم – در محل هاي « اتراق » در راه سفر مازندران و بازگشت به تهران طبع و توزيع شد.. ».( قاسمي،1380 : ص 1429 ).شماره هاي اين روزنامه در بر دارنده «وقايع اسفار ناصرالدين شاه و شكارهاي او در سفر مازندران و احوال و مقالات اوكه به دستياري محمد حسنخان اعتمادالسلطنه در عرض راه نوشته شده و چون وسايل طبع همه وقت همراه بوده در عرض راه طبع و توزيع مي شده است»(صدرهاشمي، 1364 : ج4 ص 198) مديريت اين نشريه را «رئيس كل دارالطباعه ممالك محروسه ايران » عهده دار بود كه ابتدا صنيع الدوله و بعد ها اعتماد السلطنه لقب گرفت.

« روزنامه اردوي همايون » : سومين نشريه ادواري سفر در عهد ناصري و دومين نشريه سيار است كه زير نظر محمد حسن خان طبع و نشر شد( قاسمي، 1380: ص 1737) « اين نشريه در سفر اول ناصرالدين شاه و همراهان به خراسان- اواخر سال 1283 و اوايل 1284 ق- انتشار يافته و نام كامل آن را «روزنامه اردوي همايون» قرار داده اند و دومين نشريه به اين نام كه پيشوندروزنامه ندارد و به « اردوي همايون » نامبردار است در سفر دوم ناصرالدين شاه و همراهان به خراسان كه در سال 1300 اتفاق افتاد...[رديف بعدي] نخستين شماره روزنامه اردوي همايون در محرم 1284 ق در سمنان انتشار يافت».(قاسمي، 1379 : مقدمه،ص پنج- شش).بازچاپ اين روزنامۀ نفيس و تازه حيات يافته به كوشش سيد فريد قاسمي در سال 1379 منتشر شده است و داراي 8 صفحه نمايۀ عام مي باشد.

« اردوي همايون» : « اردوي همايون به مديريت محمد حسن خان اعتماد السلطنه و در طي سفر دوم ناصرالدين شاه به خراسان منتشر گرديد . از اين روزنامه جمعاً 12 شماره كه شماره اول آن در دماوند به تاريخ 11 شعبان مطابق و آخرين شماره آن در تهران به تاريخ 12 ذي الحجه 1300 نشر يافته».(صدرهاشمي، 1364 : ج1 ص 112).

اين روزنامه با تلاشها و مقدمه ايرج افشار و عبدالله فرادي، استاد انجمن خوشنويسان ايران به همراه روزنامه مرآت السفر و مشكوه الحضر به صورت افست در سال 1363 منتشر شده است و شامل 3 صفحه فهرست مندرجات مي باشد.

«روزنامه انجمن تبريز» : «اين روزنامه به مديريت سيد علي اكبر از خانواده وكيلي و غني زاده بوده است كه در بدو تأسيس به نام «روزنامه مجلس ملي تبريز» در رمضان 1324 قمري روي نيم ورق انتشار يافت و اين اولين روزنامه بوده است كه در تبريز پس از اعلان مشروطيت منتشر شده است. بنا به تصريح مرحوم تربيت در فهرست روزنامه هاي آذربايجان «چون كلمه مجلس مناسب نبود» شماره مذكور منتشر نگرديد و در همان روز شماره ديگري به عنوان « روزنامه ملي » چاپ و منتشر شد».(صدرهاشمي، 1364 : ج1 ص 286).

«اين روزنامه از شماره چهاردهم جريده ملي و از شماره پنجم تا دهم بار ديگر بانام روزنامه ملي منتشر شد و سرانجام از شماره دهم تا شماره سي و پنجم با نام « جريده ملي انتشار يافت » (روزنامه انجمن تبريز: مقدمه ص5) . آخرين شماره اين روزنامه تا شماره 18 سال سوم (شوال 1326 قمري ) ذكر شده كه كتابخانه ملي فقط سال اول و دوم آن را ( 163 شماره) كه گردآوري نموده تجديد چاپ كرده است. افست اين روزنامه شامل 90 صفحه نمايۀ عام مي باشد.

« روزنامه حبل المتين طهران» : « از آخرين سالهاي سلطنت ناصرالدين شاه سال هاي استقرار مشروطيت در كلكته و تهران دو روزنامه با نام حبل المتين انتشار مي يافت كه مديريت هر دو بر عهده سيد جلال الدين حسيني كاشاني متخلص به اديب و ملقب به مويد الاسلام بود. انتشار حبل المتين كلكته از 10 جمادي الثاني 1311 قمري و حبل المتين تهران از 15 ربيع الاول 1325 قمري آغاز شد. برادر كوچكتر مويد الاسلام - سيد حسن كاشاني – كه در كلكته در انتشار روزنامه با او همكاري داشت و از اواخر 1318 تا اوايل 1325 به عنوان خبرنگار و وكيل حبل المتين كلكته در تهران فعاليت مي كرد به نيابت از برادرش انتشار حبل المتين تهران را كه در واقع شعبه دوم حبل المتين كلكته بود، بر عهده داشت.

...روزنامه حبل المتين كه چند ماه پس از به توپ بستن مجلس به رشت نقل مكان نمود وبه دنبال فتح تهران مجددا به آنجا باز گشت ...

حبل المتين كلكته بصورت هفتگي و حبل المتين تهران به صورت روزانه بود كه پس از چند بار توقيف و تعطيلي سرانجام در نيمه ماه رجب 1327 قمري از انتشار بازماند وعلت توقيف آن هم مقاله معروف وبحث انگيز «اذا فَسَدَ العالِم فَسَد العالَم » بود كه بي نام نويسنده در شماره 6 روزنامه انتشا يافت» . (يوميه حبل المتين طهران : ص 5-14). دوره هاي بعدي حبل المتين به شرح ذيل مي باشد:

دوره اول: (قبل از به توپ بستن مجلس) .در تهران (15ربيع الاول 1325). سال دوم از شماره 1 تا 54 ( 16 ربيع الاول تا 22 جمادي الاول 1326 ) .

دوره دوم: (دوره استبداد صغير) در رشت از شماره 56 تا71 (22 صفرتا 15ربيع الاول 1327) .

دوره دوم، سال سوم از شماره 1 تا 58 ( 16 ربيع الاول تا 2 رجب 1327 ) .

دوره سوم در تهران (بعد از فتح تهران ) از شماره 1 تا 7 (8 رجب تا 14 رجب 1327). انتشار مجدد دوره اول حبل المتين تهران از شماره 1- 274 (1325- 1326 قمري) شامل 29 صفحه فهرست مندرجات و 165 صفحه نمايه عام مي باشد كه توسط دانشگاه تهران به مناسبت يكصدمين سالگرد مشروطيت منتشر شده است.

«روزنامه تمدن» : نشريه اي است هفتگي ، به صاحب امتيازي ، نگارش و مديريت محمدرضا مدبرالممالك هرندي اصفهاني از 17 ذي الحجه 1324 تا 1330 قمري به مدت چهار سال با بيش از 95 شماره، كه يك شماره آن در بمبئي هندوستان (رمضان 1326) به كمك سيد جلال الدين مويد الاسلام و يك شماره آن در رشت( 29 ربيع الثاني 1327 قمري) و پس از فتح تهران نخستين شماره سال چهارم را در شوال 1328 قمري منتشر ساخت.« پس از تعطيلي روزنامه تمدن ، مدبرالممالك روزنامه ديوان عدالت را منتشر نمود و براي مدتي هم عهده دار روزنامه رسمي دولت ايران بود و تا هنگام مرگ مديريت اين روزنامه را به عهده داشت» (روزنامه تمدن : مقدمه ، ص9). «اين نشريه به طرز مطبوعي حوادث واخبار ايران و كشورهاي خارجي را خلاصه مي كرد وبه همين جهت در ميان مطبوعات فارسي مقام ممتار ومخصوصي داشت »(براون، 1337: ج2 ص 295) اما خمامي زاده (1372 : ص 105) امتياز وبرتري اين نشريه را علاقه شديد به اصول مشروطيت ذكر نموده است. نمايه حاضر شامل 25 صفحه و در بردارنده سال اول روزنامه از شماره 1 تا 80 (17 ذي الحجه 1324 تا 11 ربيع الثاني 1326) مي باشد.

در پايان ضمن قدرداني از اقدام دانشگاه تهران به خاطر بازچاپ نشريات منتشره در دوره مشروطه كه به مناسبت يكصدمين سالگرد مشروطه صورت پذيرفت و با وقوف به اين نكته كه تهيه نمايه كاري بس عظيم و دشوار است پيشنهاد مي شود اساتيد رشته هاي كتابداري و اطلاع رساني ، نمايه سازي اين نشريات را به عنوان موضوعاتي براي طرح هاي پژوهشي دانشجويان خود پيشنهاد كنند. همچنين كتابخانه ها و مراكز پژوهشي معتبر نيز در اين طرح ملي سهيم باشند. شايان ذكر است كه انجام هرگونه فعاليت در اين زمينه بايد با اطلاع رساني و هماهنگي اين مراكز صورت گيرد تا از انجام كارهاي موازي جلوگيري شود.

منابع و ماخذ

* براون، ادوارد (1337). تاريخ ادبيات و مطبوعات ايران در دوره مشروطيت(ج2). ترجمه و تحشيه و تعليقات تاريخي و ادبي از محمد عباسي. تهران: معرفت .

* تربيت (نخستين نشريه روزانه و غير دولتي ايران). با مقدمه سيد فريد قاسمي . تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران با همكاري سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي وزارت آموزش و پرورش، 1376.

* خمامي زاده، جعفر (1372). روزنامه هاي ايران از آغاز تا سال 1329ه.ق. ، 1289ه.ش با اضافات و شرح كامل به همراه تصاوير روزنامه ها : برداشتي از فهرست ه.ل.رابينو . تهران: اطلاعات.

* روزنامه انجمن تبريز. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران با همكاري استانداري آذربايجان شرقي ، 1374 .

* روزنامه ايران سلطاني و ايران. تهران : كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1380.

* روزنامه تمدن ، سال اول ، 1324ق. تهران: دانشگاه تهران ، موسسه انتشارات و چاپ: موسسه تحقيقات و توسعه علوم انساني، 1383.

* روزنامه هاي شرف و شرافت. تهران: انتشارات يساولي فرهنگسرا،1363.

* روزنامه هاي مرآت السفر و اردوي همايون. تهران : گلشن، 1363.

* شكوفه به انضمام دانش (نخستين نشريه هاي ادواري زنان ايران) .تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران ، 1377 .

* صدر هاشمي، محمد (1364). تاريخ جرايد و مجلات ايران (ج 1- 4) . اصفهان: كمال .

* فرايدي، پيتر(1351). " نمايه سازي نشريات ادواري".ترجمه زهره آقاميري. نشريه مركز مدارك علمي ايران، س1، ش1.

* قاسمي، فريد (1380). سرگذشت مطبوعات ايران : روزگار ناصرالدين شاه و محمد شاه (ج 1و2). تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات : مركز مطالعات و تحقيقات رسانه ها.

* قاسمي، فريد (1379). روزنامه اردوي همايون .-تهران : سازمان ميراث فرهنگي .

* گيلوري، عباس (1379) ." نمايه سازي خودكار: گذشته، حال، آينده". پيام كتابخانه، ش 39 .

* محمدي فر، محمدرضا (1381). مباني نمايه سازي. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات ايران.

* ميرزاده، احمد (1352). " نمايه و نمايه سازي". نشريه فني مركزمدارك علمي ايران، ش 2-3 .

* نمايه، خبرنامه موسسه فرهنگي و اطلاع رساني. پيش شماره 1 (بهمن و اسفند 1386).

* يوميه حبل المتين طهران. تهران: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1383 .

1( كارشناس علوم كتابداري و اطلاع رساني گروه مطبوعات سازمان كتابخانه ها، موزه ها و مركز اسناد آستان قدس رضوي .

2) Index

3) نوعي نمايه سازي است كه امكان بازيابي مقاله هاي منتشر شده در مجله هاي علمي را بر مبناي استنادهاي دريافتي از ساير مقاله ها و ارجاع ها به ساير مقاله ها فراهم مي نمايد. در واقع، نوعي نمايه است كه آثار پيشين كه در آثار پسين به آنها استناد شده را فهرست مي نمايد. اين نوع نمايه بيشتر توسط پژوهشگران براي جايابي منابع مرتبط و كسب اطلاع بيشتر در مورد يك موضوع يا مسأله منتشر شده پيشين، استفاده مي شود.

4) روزنامه ملت سنيه ايران احتمالا 36 شماره منتشر شده است – شماره هاي 1 و 21 هر كدام دو شماره داشته است- «شماره 1 (15 محرم 1283 ) ، شماره 1 ( 14 ربيع الاول1283 ) ، شماره 21 (3 ربيع الثاني 1285) ، شماره 21 (9 جمادي الاولي 1285) ». ( 10 : ص 1325-1327) .

منبع:نام نشريه: شمسه

شماره نشريه: 2 _ 1

پديدآور: حسين قاسمي